فروغ فرخزاد؛ خاطره‌ی ماندگار
۱۳۸۷ بهمن ۲۴, پنجشنبه
مرگ غیرمنتظره‌ی فروغ فرخزاد در یک تصادف رانندگی، هنگامی رخ داد که شاعر تازه تولدی دیگر را آغاز کرده بود. «تولدی دیگر» عنوان چهارمین مجموعه شعری است که فروغ در زمان حیات منتشر کرد و انتخاب این عنوان اتفاقی نبود. فروغ پس از انتشار سه مجموعه‌ی "اسیر"، "دیوار" و "عصیان" در مصاحبه‌ای می‌گوید «من سی ساله‌ام و سی سالگی برای زن سن كمال است، اما محتوای شعر من سی ساله نيست، جوانتر است. اين بزرگترين عيب من است. بايد با آگاهی و شعور زندگی كرد. من مغشوش بودم.» این سخنان اغراق‌آمیز و فروتنانه است. شعرهای "تولدی دیگر" که انتشار آن حادثه‌ای بزرگ در تاریخ شعر معاصر محسوب می‌شود، همه پیش از سی سالگی شاعر سروده شده‌اند. مجموعه آخر شعرهای فروغ "ایمان بیاوریم به آغاز فصل سرد" نام دارد که هفت شعر او را در برمی‌گیرد.
از غزلسرایی تا قله‌ی شعر مدرن
فروغ سرودن شعر را در ۱۳ و ۱۴ سالگی با غزلسرایی آغاز کرد. پس از آن به سبک نیمایی شعرهای بعضا احساساتی و رمانتیکی سرود که در فاصله‌ی هفده تا بیست و دو سالگی در سه مجموعه منتشر شد. فروغ با انتشار همین شعرها، که خود آن‌ها را خام و جوان می‌خواند، بی‌پروایی و جسارتی از خود نشان داد که در شعر زنان کم‌سابقه بود و توجه بسیاری از خوانندگان و منتقدان را به او جلب کرد.
شعرهای مجموعه‌ی تولدی دیگر با زبان و نگاهی کاملا متفاوت با شعرهای قبلی فروغ، سادگی و عمق حیرت‌آوری دارند. شاعر در شعری که نام مجموعه از آن گرفته شده می‌سراید:
[...]
دستهايم را در باغچه می‌كارم
سبز خواهم شد، می‌دانم، می‌دانم، می‌دانم
و پرستوها در گودی انگشتان جوهريم
تخم خواهند گذاشت
گوشواری به دو گوشم می‌آويزم
از دو گيلاس سرخ همزاد
و به ناخن‌هايم برگ گل كوكب می‌چسبانم
كوچه‌ای هست كه در آنجا
پسرانی كه به من عاشق بودند، هنوز
با همان موهای درهم و گردن‌های باريك و پاهای لاغر
به تبسم‌های معصوم دختركی می‌انديشند كه يكشب او را
باد با خود برد
[...]
عکسهای مراسم خاکسپاری
فروغ در سی و دو سالگی درگذشت و یک روز پس از مرگ در گورستان ظهیرالدوله به خاک سپرده شد. جمع بزرگی از مشهورترین هنرمندان و نویسندگان آن زمان جنازه شاعر را تا گور بدرقه کردند. یحیی دهقان‌پور از این مراسم عکس‌هایی گرفته که تا چهارم بهمن ماه امسال بسیاری از آن‌ها را کسی ندیده بود. دهقان‌پور چهل و دو سال پس از مرگ فروغ ۴۰ قطعه از عکسهای مراسم خاکسپاری او را در گالری راه ابریشم در تهران به نمایش گذاشت. عنوان این نمایشگاه با نگاهی به شعر تولدی دیگر " آن روز فروغ را در باغچه کاشتند" بود. دهقان‌پور که امروز از استادان به نام عکاسی ایران است، در مراسم خاکسپاری فروغ ۲۵ سال داشت. او در عکسهای مراسم خاکسپاری چهره‌ی غمگین و بهت‌زده‌ی نامدارانی چون ابراهیم گلستان، جلال آل‌احمد و احمد شاملو را ثبت کرده است. متاسفانه این نمایشگاه منحصر به فرد که تا بیستم بهمن ماه ادامه داشت، در رسانه‌ها و در میان اهل هنر، بازتابی متناسب با اهمیت موضوع و عکاس نیافت.
می‌خواستم یک زن یعنی یک انسان باشم
فروغ فرخزاد در شانزده سالگی ازدواج کرد. این ازدواج، به رغم عشق و علاقه شدید میان او و همسرش پرویز شاپور، چند سال بعد به جدایی انجامید. فروغ دو سال پس از جدایی، سال ۱۳۳۵ برای تحصیل و اقامت در ایتالیا ایران را ترک کرد. او در سفرنامه‌اش یکی دیگر از دلایل این کار را رهایی از «فشار زندگی، فشار محیط و فشار زنجیرهایی که به دست و پایم بسته بود» عنوان می‌کند. فروغ می‌نویسد «من می‌خواستم "یک زن" یعنی "یک انسان" باشم.» در یادداشت‌های سفرش می‌خوانیم «در آن روزها من در غاری زندگی میکردم که در ظلمت آن راه فرار به طرف روشنایی را گم کرده بودم. در روح من هیچ چیز جز تاریکی و سرگردانی مطلق حکومت نمی‌کرد و وقتی دست‌هایم را دراز میکردم، هیچ چیز که دست‌هایم را پرکند و عطش جست و جو را در روحم فرونشاند در اطرافم وجود نداشت.»
آشنایی با ابراهیم گلستان
فروغ فرخزاد در دوران اقامت در اروپا بیش از پیش به کار فیلم و سینما علاقمند می‌شود. این علاقه به آشنایی با ابراهیم گلستان، فیلمساز و داستان‌نویس بزرگ معاصر می‌انجامد که در تحول زندگی و کار هنری او تاثیری بسیار دارد. ساخت فیلم مستند "خانه سیاه است" و انتشار تولدی دیگر که به گلستان تقدیم شده، به سال‌های پس از این آشنایی بازمی‌گردد. زمستان ۱۳۴۳، همزمان با سی سالگی فروغ، جایزه‌ی بهترین مستند جشنواره اوبرهاوزن به فیلم "خانه سیاه است" اهدا می‌شود. فروغ که فعالیت‌های دیگری نیز در زمینه فیلم‌سازی، بازیگری، و ترجمه داشت در اوج خلاقیت و در ابتدای تولدی دوباره از میان رفت. اما شهرت و محبوبیت او پیش از مرگش آغاز شده بود. شعر فروغ را نخستین صدای زنانه‌ی تاریخ ادبیات ایران می‌خوانند که تاثیری عمیق بر شاعران پس از خود گذاشت.
شعرهای ممنوع
فروغ یکی از معدود شاعران معاصر است که شعرهایش پس از حدود نیم قرن همچنان در سطحی وسیع منتشر و با شوق خوانده می‌شود. کتاب‌های فروغ در داخل و خارج از ایران بارها به شکل‌های گوناگون منتشر شده است. کامل‌ترین مجموعه آثار فروغ فرخزاد با ویرایش بهنام باوندپور در آلمان منتشر شد.
باوندپور در این مجموعه‌ی دو جلدی با گردآوری همه‌ی کارهای چاپ شده‌ی شاعر و مقایسه چاپ‌های مختلف نشان می‌دهد در تمام کتاب‌هایی که از فروغ در جمهوری اسلامی منتشر شده سطرها یا کلمه‌هایی حذف شده است. این مجموعه در سال ۲۰۰۱ توسط نشر نیما انتشار یافت. سانسور شعر فروغ در زمان شاه نیز در موارد اندکی اتفاق افتاده که بعضا جهتی سیاسی داشته است. اما در جمهوری اسلامی، شعرها، نوشته‌ها و خاطرات فروغ، به ویژه جاهایی که به مسائل عاشقانه و اروتیک می‌پردازد دچار تغییر یا حذف شده‌اند.
بهزاد کشمیری‌پور
تحریریه. شهرام احدی